Dieta w chorobie Crohna i WZJG

Podstawowe zalecenia żywieniowe dla chorych na WZJG i chorobę Crohna

Nie ma jednej idealnej diety właściwej dla wszystkich chorych na nieswoiste choroby zapalne jelit - wrzodziejące zapalenie jelita grubego, chorobę Leśniowskiego-Crohna, czy mikroskopowe zapalenie jelita grubego. Nietolerancje poszczególnych składników to kwestia bardzo indywidualna. Warto zatem prowadzić dzienniczek żywieniowy, czyli zapisywać reakcje na dany posiłek w ciągu dnia, również kilka czy kilkanaście godzin po posiłku (np. liczba i rodzaj wypróżnień, wzdęcia, gazy, skurcze, bóle brzucha) i na tej podstawie wykluczać składniki pokarmowe, które szkodzą. Ważny jest również sposób przyrządzania potraw, np. smażona jajecznica lub omlet mogą nasilać objawy, ale łatwostrawna jajecznica na parze czy jajko na miękko już ich nie spotęgują. Najistotniejszą zasadą w żywieniu chorych na nieswoiste zapalenia jelit jest spożywanie tylko takich produktów i posiłków, które nie wywołują lub nie nasilają dolegliwości.

Dieta powinna być urozmaicona, oparta na produktach naturalnych, niezawierających sztucznych dodatków. Należy unikać żywności wysoko przetworzonej, sztucznych słodzików, barwników, emulgatorów, karagenu, maltodekstryny oraz dwutlenku tytanu, a także konserwantów i aromatów dymu wędzarniczego. Warto zatem czytać etykiety produktów spożywczych! Wykluczenie takich sztucznych dodatków to najważniejsze zalecenie dla chorych na WZJG i chorobę Crohna, podkreślane w każdej aktualnej publikacji oraz wytycznych dotyczących odżywiania w NZJ. Warto również maksymalnie ograniczyć produkty bogate w tłuszcze nasycone i tłuszcze trans.

Powinno się jeść regularnie - często, ale w niezbyt dużych ilościach, najlepiej 5-6 małych objętościowo posiłków dziennie.

Bardzo istotne jest wypijanie odpowiedniej ilości płynów: 1,5 - 2 litry, a w okresie nasilenia biegunek do 3 litrów. Zalecana jest woda mineralna niegazowana lub woda przegotowana. Wodę należy popijać regularnie w ciągu dnia (a nie kilka szklanek naraz).

Żywienie powinno być przede wszystkim dopasowane do aktualnego stanu jelit. W przypadku biegunek należy zwiększyć spożycie produktów hamujących perystaltykę i zagęszczających masę w jelitach (np. biały ryż, niedojrzałe banany, pieczone jabłko, gęste zupy kremy, potrawy z zastosowaniem mąki ziemniaczanej, domowe kisiele), ograniczyć błonnik nierozpuszczalny, warzywa rozdrabniać, przecierać albo gotować (najkorzystniej na parze). W przypadku zaparć natomiast wprowadzić trzeba żywność pobudzającą perystaltykę jelita, bogatą w błonnik nierozpuszczalny, np. razowe pieczywo, grube kasze, płatki owsiane, surowe warzywa i owoce.

Dieta w zaostrzeniu WZJG i choroby Crohna

W zaostrzeniu dieta powinna być lekkostrawna, wysokoenergetyczna i wysokobiałkowa. W aktywnej fazie choroby, z towarzyszącymi objawami z przewodu pokarmowego, należy wykluczyć produkty wzdymające i gazotwórcze (gazowane napoje, piwo, nadmierne ilości słodyczy, cebulę, kapustę, groch, bób, gruszki, śliwki, czereśnie itd.), ocet oraz pikantne przyprawy, jak np. ostra papryka, chilli, pieprz kajeński. Można dodawać świeże lub suszone zioła - smak potraw powinien być łagodny.

Pestki, ziarna, nasiona - np. maku, słonecznika, sezamu, siemienia lnianego, dyni, chia, a także te z owoców i warzyw (jak pomidory, truskawki, maliny, porzeczki czy kiwi) - należy spożywać z ostrożnością, ponieważ mogą podrażniać zmienioną zapalnie śluzówkę jelita.

Cukier u wielu chorych wzmaga biegunkę, sprzyja wzdęciom i przelewaniu się treści jelitowej.

Potrawy warto przyrządzać w taki sposób, aby były jak najłatwiej strawne i przyswajalne - najkorzystniejsze techniki obróbki to gotowanie na parze lub w wodzie, pieczenie w naczyniu żaroodpornym lub rękawie foliowym oraz duszenie (bez wcześniejszego obsmażania na tłuszczu). Obieranie ze skórki, rozdrabnianie, miksowanie lub przecieranie przez sito owoców i warzyw zminimalizuje ryzyko nasilenia objawów jelitowych.

Do pokarmów "ryzykownych" - czyli takich, które u znacznej części chorych (z ich realnych doświadczeń) pogarszają dolegliwości i mogą zaostrzyć przebieg choroby - należą m. in. grzyby, kukurydza, surowa papryka ze skórką, cebula, kapusta, bób, potrawy smażone, tłuste mięsa, alkohol (zwłaszcza "gazowany" jak szampan czy piwo), napoje słodzone cukrem i sztucznymi słodzikami (np. oranżada, napoje energetyzujące), śliwki, surowe owoce zawierające nasiona (np. nieprzetarte z pestek truskawki, porzeczki lub maliny).

Dieta w remisji WZJG i choroby Crohna

U większości chorych dieta w okresie remisji nie musi odbiegać od tej zalecanej dla osób zdrowych.

Przeprowadzone ostatnio badania dowiodły, że składniki diety wpływają na przebieg nieswoistych chorób zapalnych jelit - bezpośrednio lub pośrednio (poprzez wpływ na mikrobiotę jelitową). Niektóre dane są jednak niejednoznaczne - na konkretne, precyzyjne rekomendacje trzeba jeszcze poczekać. Leczenie dietetyczne NZJ wciąż jest w fazie badań.

Mięso, ryby i jaja w WZJG i chorobie Crohna

Wykazano, że chorzy na chorobę Crohna nie muszą rezygnować z umiarkowanego spożycia nieprzetworzonego mięsa czerwonego, drobiu i jaj.

We wrzodziejącym zapaleniu jelita grubego zaleca się natomiast ograniczenie spożywania czerwonego i przetworzonego mięsa, czyli np. wieprzowych kiełbas, parówek, sklepowych wędlin itd. - wskazują na to liczne dane naukowe, a fakt ten jest bardzo wyraźnie podkreślany w większości aktualnych rzetelnych publikacji medycznych.

W nieswoistych zapaleniach jelit - zwłaszcza WZJG - poleca się zwiększenie udziału w diecie kwasów tłuszczowych omega-3 pochodzących z ryb morskich, jak np. halibut, łosoś, dorsz, sola, mintaj, śledź, makrela, szprot, tuńczyk, morszczuk (najlepiej w postaci gotowanej lub pieczonej). Z ryb słodkowodnych szczególnie dużą zawartością cennych kwasów tłuszczowych omega-3 wyróżnia się pstrąg tęczowy. Wielonienasycone kwasy tłuszczowe omega-3 wykazują działanie przeciwzapalne.

Na ostatnim kongresie Crohn’s & Colitis przedstawiono wniosek, że regularne spożywanie mięsa (zwłaszcza czerwonego i/lub przetworzonego) może prowadzić do zaostrzeń (zwłaszcza wrzodziejącego zapalenia jelita grubego). Podobne doniesienia dotyczące wpływu mięsa na przebieg nieswoistych chorób zapalnych jelit pojawiały się już wcześniej - linki do publikacji, m. in. w portalu Medycyny Praktycznej, zamieściliśmy w bibliografii pod tym artykułem.

Nabiał - mleko i jego przetwory w WZJG i chorobie Crohna

Mleko i jego przetwory są źródłem dobrze przyswajalnego wapnia, białka oraz innych składników odżywczych, dlatego nie powinny być eliminowane bez powodu.

W zaostrzeniu często pojawia się nietolerancja laktozy - wówczas wybierać należy produkty bezlaktozowe (mleko bez laktozy lub napoje roślinne wzbogacane w wapń) oraz te o śladowej ilości laktozy, jak sery żółte, feta, masło, śmietana.

Pełnotłuste produkty nabiałowe warto ograniczać, ponieważ dieta o wysokiej zawartości tłuszczów mlecznych może stymulować stan zapalny jelita.

Istnieją doniesienia, że kazeina ma działanie prozapalne, jednak żadna z aktualnych rzetelnych publikacji nie zaleca całkowitego odstawienia nabiału - ze względu na fakt, że jego nieuzasadnione ograniczenie lub wykluczenie może doprowadzić do niedoborów wapnia i witamin rozpuszczalnych w tłuszczach. Chorzy niemogący spożywać mleka i jego przetworów (np. nietolerancja kazeiny) powinni rozważyć suplementację wapnia i witaminy D w celu zapobiegania osteoporozie, zwłaszcza podczas przyjmowania sterydów jak Encorton czy Metypred.

Nie powinno się spożywać niepasteryzowanych produktów mlecznych ze względu na potencjalne ryzyko zakażenia.

Pszenica i gluten - chleb, płatki oraz inne produkty zbożowe

Nie ma wystarczających danych naukowych wskazujących na potrzebę ograniczenia spożycia pszenicy i glutenu - zarówno w chorobie Crohna, jak i we wrzodziejącym zapaleniu jelita grubego.

Nie ma dowodów na leczniczy wpływ diety bezglutenowej na przebieg nieswoistych chorób zapalnych jelit. Nie istnieją dane wskazujące na to, że odstawienie glutenu może prowadzić do wygojenia błony śluzowej jelita. Stała dieta bezglutenowa nie ma uzasadnienia w przypadkach innych niż celiakia oraz nieceliakalna nadwrażliwość na gluten (NCGS - ang. non-coeliac gluten sensitivity). Unikanie glutenu może doprowadzić do niedoborów niektórych składników odżywczych oraz niekorzystnego zubożenia mikrobiomu jelitowego (mikrobioty).

Przypuszcza się, że zmniejszenie nasilenia objawów choroby Crohna czy WZJG, po wykluczeniu produktów zbożowych zawierających gluten, wynika z jednoczesnego ograniczenia spożycia FODMAP występujących w tego typu produktach (pszenne bułki, pieczywo żytnie itd.) - co łagodzi jelitowe objawy czynnościowe, czyli wynikające ze współtowarzyszącego zespołu jelita drażliwego.

Niekiedy jednak stan zapalny jelita może sprowokować czasową nietolerancję glutenu w zaostrzeniu. W takiej sytuacji należy czasowo ograniczyć produkty z pszenicy, żyta, jęczmienia itd. - a zamiast nich wprowadzić żywność naturalnie bezglutenową, czyli produkty na bazie ryżu, prosa (mąka i kasza jaglana), gryki (kasza gryczana, chleb gryczany), owsa (mąka owsiana, płatki owsiane) itd.

Owoce i warzywa w WZJG i chorobie Crohna

W chorobie Crohna zaleca się umiarkowane do dużego spożycie owoców i warzyw. Jedynie chorzy z istotnymi zwężeniami przewodu pokarmowego powinni ograniczyć spożycie produktów o dużej zawartości błonnika nierozpuszczalnego.

Warto włączyć do diety awokado - ma działanie przeciwzapalne.

W jednym z badań zaobserwowano, że spożywanie produktów bogatych w błonnik pokarmowy zmniejsza o 40% ryzyko wystąpienia zaostrzenia choroby Crohna. Inne badanie udowodniło, że większe spożycie warzyw i owoców wiąże się z mniejszą aktywnością wrzodziejącego zapalenia jelita grubego (ocenianą endoskopowo, podczas kolonoskopii).

Tłuszcze i dieta niskotłuszczowa

W chorobie Crohna należy ograniczyć spożycie nasyconych kwasów tłuszczowych oraz unikać tłuszczów typu trans.

Chorzy na WZJG powinni zredukować spożycie kwasu mirystynowego (czyli oleju palmowego, kokosowego i tłuszczów w produktach mlecznych) oraz tłuszczów typu trans. Warto natomiast zwiększyć spożycie kwasów tłuszczowych omega-3, pochodzących z ryb morskich, a nie z suplementów diety.

Jedno z aktualnych (2020) badań dowiodło, że dieta niskotłuszczowa wpływa pozytywnie na parametry zapalne oraz poprawia skład mikrobioty jelitowej, natomiast wysokotłuszczowa zwiększa ryzyko zaostrzenia.

Tłuszcze nasycone w diecie zwiększają liczbę prozapalnych drobnoustrojów (bakterii) jelitowych, co może stymulować stan zapalny w jelicie.

Alkohol

Picie niewielkich ilości alkoholu nie jest przeciwwskazane (cytat oryginalny z aktualnych międzynarodowych wytycznych: "Nie ma wystarczających danych naukowych wskazujących na potrzebę ograniczenia spożycia niewielkich ilości alkoholu w nieswoistych chorobach zapalnych jelit"). Jednak warto wziąć pod uwagę, że alkohol może zwiększać ryzyko krwawień i owrzodzeń błony śluzowej jelita, zwłaszcza w fazie zaostrzenia choroby. U wielu chorych alkohol - zwłaszcza napoje gazowane, jak piwo czy szampan - wyzwala objawy żołądkowo-jelitowe. Najlepiej tolerowana jest z reguły czysta, dobrej jakości wódka - popijana wodą mineralną (a nie colą, oranżadą, nektarami owocowymi, czy innymi napojami zawierającymi cukier i sztuczne substancje słodzące).

Warto pamiętać o interakcji alkoholu z niektórymi lekami stosowanymi w chorobie Crohna oraz WZJG, jak np. interakcja z metronidazolem. Więcej informacji w naszym Niezbędniku: Czy chorując na Crohna lub WZJG mogę pić alkohol?

Z jednego badania wynika, że "wypijanie codziennie lampki czerwonego wina wiązało się ze zmniejszeniem stężenia kalprotektyny w kale u chorych na NChZJ w stadium nieaktywnym" (cytat z wytycznych w serwisie Medycyny Praktycznej, 2022).

Nie istnieją przekonujące dowody, aby zakładać, że spożywanie alkoholu stanowi czynnik ryzyka zachorowania na chorobę Crohna czy WZJG.

Kawa w WZJG i chorobie Crohna

U wielu osób - nie tylko chorujących na NZJ - kawa pobudza perystaltykę jelita. Jest to jednak kwestia indywidualna - warto przetestować różne metody parzenia kawy oraz różne jej rodzaje i obserwować reakcje organizmu.

Z wielu badań wynika, że picie kawy zmniejsza ryzyko wystąpienia raka jelita grubego.

Cukier

W aktywnej fazie choroby (czyli w zaostrzeniu) cukier może nasilać objawy - biegunkę, wzdęcia i przelewanie się treści jelitowej. Biegunkę wzmaga również syrop glukozowo-fruktozowy.

U dzieci z chorobą Crohna stwierdzono zmniejszenie nasilenia dolegliwości i stanu zapalnego błony śluzowej jelita cienkiego po wykluczeniu z diety sacharozy oraz innych cukrów rafinowanych.

Dieta Low-FODMAP

Dieta Low-FODMAP łagodzi objawy jelitowe (zwłaszcza wzdęcia) u pacjentów z nieswoistymi chorobami zapalnymi jelit oraz z zespołem jelita drażliwego (nadwrażliwego), który często współistnieje z NZJ. Zaleca się ją chorym na WZJG lub chorobę Crohna, u których objawy chorobowe utrzymują się pomimo ustąpienia stanu zapalnego w przewodzie pokarmowym. U pacjentów w remisji, u których nadal występowały objawy brzuszne o charakterze czynnościowym, zaobserwowano poprawę czynności przewodu pokarmowego, po zastosowaniu tej diety - jednak bez zmian w nasileniu stanu zapalnego.

Dieta Low-FODMAP to dieta o małej (Low-) zawartości fermentujących oligo-, di- i monosacharydów oraz polioli (w skrócie FODMAP) - stąd jej nazwa. Polega na czasowej eliminacji produktów FODMAP (to m. in. mleko, pieczywo pszenne, słodziki, niektóre owoce i warzywa), a następnie ich stopniowym i uważnym włączaniu oraz obserwacji reakcji organizmu.

Dieta w anemii

Zalecenia dietetyczne w przypadku niedokrwistości i niedoboru żelaza opisane są w osobnym artykule: Anemia w chorobach zapalnych jelit - przyczyny, objawy i leczenie.

Dieta podczas sterydoterapii

Dieta podczas sterydoterapii - czyli podczas przyjmowania sterydów ogólnych jak Encorton czy Metypred - powinna być niskosodowa (zapobiega obrzękom i nadciśnieniu), niskocukrowa (zapobiega cukrzycy posterydowej) oraz bogatobiałkowa.

Dieta podczas biegunki tłuszczowej

W przypadku biegunki tłuszczowej - przy stanie zapalnym w końcowym odcinku jelita cienkiego lub po zabiegu chirurgicznym w obrębie jelita krętego - należy ograniczyć spożycie tłuszczu, tj. unikać smażenia na tłuszczu, tłustych mięs, wędlin i serów żółtych, oraz zmniejszyć ilość tłuszczu do smarowania pieczywa.

Dieta indukująca remisję WZJG: Ulcerative Colitis Exclusion Diet

Jedyną dietą o potwierdzonym w rzetelnych badaniach klinicznych działaniu we wrzodziejącym zapaleniu jelita grubego jest dieta eliminacyjna Ulcerative Colitis Exclusion Diet (w skrócie UCED) - u znacznej części pacjentów zaobserwowano remisję objawową oraz spadek stężenia kalprotektyny, czyli wskaźnika stanu zapalnego, w kale. Wszelkie szczegóły w naszym wpisie: UCED - nowa dieta wprowadzająca w remisję WZJG. Przykładowy jadłospis

Dieta indukująca remisję choroby Crohna: Crohn's Disease Exclusion Diet - program ModuLife

Analogiczną dietą dla choroby Leśniowskiego-Crohna jest dieta eliminacyjna CDED (Crohn's Disease Exclusion Diet) oraz oparty na niej popularny program ModuLife, często zlecany przez dziecięcych gastroenterologów, jako bezpieczna alternatywa dla leczenia farmakologicznego, zwłaszcza sterydoterapii. CDED to jedyna klinicznie potwierdzona metoda leczenia żywieniowego w chorobie Crohna. Dieta ta składa się z trzech faz. Jest połączeniem diety standardowej (czyli posiłków komponowanych z produktów naturalnego pochodzenia - produkty te podzielone są na trzy grupy: obowiązkowe, dozwolone i zabronione) oraz częściowego żywienia dojelitowego (czyli picia Modulenu lub innego tego typu preparatu zamiast niektórych posiłków). Jadłospis oraz przepisy dostępne są w aplikacji ModuLife. Takie leczenie żywieniowe - polegające na wykluczeniu niektórych pokarmów i zastąpieniu ich preparatami odżywczymi - może wywoływać remisję choroby Crohna.

Zapobieganie rozwojowi raka jelita grubego

Nadmierne spożycie mięsa (zwłaszcza przetworzonego czerwonego) i tłuszczów zwierzęcych oraz ogólny nadmiar kalorii sprzyja zachorowaniu na różne nowotwory, w tym raka jelita grubego.

Chorzy na WZJG i chorobę Crohna powinni przede wszystkim unikać żywności przetworzonej. Najkorzystniejsza dieta oparta jest o posiłki przygotowane w domu, z prostych i naturalnych składników. Powinna zawierać jak najwięcej warzyw, owoców i innych produktów pochodzenia roślinnego (w tym tłuszczów roślinnych), a jak najmniej produktów pochodzenia zwierzęcego. Z wielu badań wynika, że picie kawy zmniejsza ryzyko wystąpienia raka jelita grubego, a w przypadku już stwierdzonego nowotworu zmniejsza ryzyko nawrotu choroby oraz zgonu. Więcej informacji w naszym artykule Jak zmniejszyć ryzyko rozwoju raka jelita grubego w chorobie Crohna i WZJG? Nadzór onkologiczny, leki i dieta.

Modna ostatnio "dieta na Candidę" - bez glutenu, nabiału i słodyczy - to MIT. Więcej szczegółów w tym artykule.

Zalecenia żywieniowe po operacji wyłonienia stomii (ileostomii lub kolostomii) przedstawione są we wpisie: Czy stomia wymaga zmiany diety?