Wrzodziejące zapalenie jelita grubego

Wrzodziejące zapalenie jelita grubego (WZJG) - łac. colitis ulcerosa (CU), ang. ulcerative colitis (UC) - to przewlekła choroba zapalna o podłożu autoimmunologicznym zaliczana do nieswoistych zapaleń jelit (NZJ), ang. inflammatory bowel disease (IBD). Choroby te są nieuleczalne, w ich przebiegu występują naprzemiennie okresy zaostrzeń i remisji.
W odróżnieniu od choroby Leśniowskiego-Crohna (CD) charakter zmian zapalnych we WZJG jest ciągły i dotyczy wyłącznie jelita grubego, począwszy od zajętej w 95% przypadków odbytnicy. Stan zapalny ograniczony jest jedynie do błony śluzowej.
WZJG można podzielić na:
- zapalenie odbytnicy (proctitis)
- lewostronne zapalenie jelita grubego
- rozległe zapalenie jelita grubego (pancolitis)
Objawy
Wrzodziejące zapalenie jelita grubego u każdego chorego może przebiegać inaczej - od postaci łagodnej do ciężkiej o piorunującym przebiegu. Pierwsze objawy pojawiają się zwykle między 15. a 25., a rzadziej między 55. a 65. rokiem życia. Są to z reguły:
- biegunka, często krwista i/lub z domieszką śluzu, nawet do kilkudziesięciu razy na dobę
- krew w kale
- krwawienie z odbytnicy
- nagłe, bolesne parcie na stolec
- wypróżnienia w nocy
- bóle brzucha, zazwyczaj skurczowe, w dolnym lewym kwadrancie brzucha lub w odbytnicy
- wzdęcia
- osłabienie
- ogólne złe samopoczucie
- brak apetytu, nudności
- utrata wagi, niedożywienie
- odwodnienie
- stany podgorączkowe, gorączka
- niedokrwistość (anemia)
- przyspieszone tętno
- zaparcia - w niektórych przypadkach WZJG, zwłaszcza proctitis
We WZJG mogą również wystąpić tzw. objawy pozajelitowe, tj. zmiany stawowe, skórne i oczne.
Przyczyny
Dokładne przyczyny wrzodziejącego zapalenia jelita grubego, podobnie jak innych chorób autoimmunologicznych, nie są znane. Z tego powodu całkowite wyleczenie jest aktualnie niemożliwe, można jednak zapobiegać nawrotom, przestrzegając odpowiednich zaleceń lekarskich. Istnieją łagodne postacie choroby przebiegające bez zaostrzeń.
Do rozwoju WZJG przyczyniają się:
- czynniki genetyczne - można odziedziczyć skłonności do nieswoistych zapaleń jelit
- nadmierna odpowiedź układu odpornościowego
- wpływ środowiska
- niekorzystny skład mikrobioty jelitowej
Stres nie jest przyczyną choroby, jednak może mieć wpływ na jej ujawnienie się i przebieg.
Wg najnowszych badań prewencją chorób zapalnych jelit jest odpowiednia dieta (urozmaicona, oparta na produktach naturalnych, niezawierających sztucznych dodatków, unikanie żywności wysoko przetworzonej) już od dzieciństwa oraz ostrożne stosowanie antybiotyków, leków przeciwbólowych i inhibitorów pompy protonowej.
Diagnostyka
Leczenie
Leczenie ma charakter przewlekły. Polega na łagodzeniu przebiegu zaostrzeń oraz na zapobieganiu nawrotom. Celem jest uzyskanie trwałej remisji wraz z wygojeniem zmian śluzówkowych. Leczeniem WZJG zajmuje się gastroenterolog. Porady "Jak wybrać lekarza prowadzącego?" można znaleźć w Niezbędniku.
Lekiem pierwszego wyboru w leczeniu każdej postaci wrzodziejącego zapalenia jelita grubego jest mesalazyna. Dawkowanie w zaostrzeniu to 4-4,5 g na dobę, a w remisji około 2 g na dobę. Mesalazyna działa chemoprewencyjnie, dlatego we WZJG należy ją przyjmować stale, również w remisji.
W przypadku pojawienia się objawów stawowych, takich jak bóle czy obrzęki, rozważa się zmianę mesalazyny na sulfasalazynę, ponieważ sulfasalazyna działa przeciwzapalnie w całym jelicie grubym oraz na stawy.
Dodatkowo włączyć można miejscowe leczenie doodbytnicze - czopki i/lub wlewki z mesalazyną albo piankę z budezonidem. Czopki działają w odbytnicy, pianki w odbytnicy oraz esicy, zaś prawidłowo podane wlewki sięgają zstępnicy.
W łagodnym lub umiarkowanym zaostrzeniu wprowadza się budezonid - Cortiment MMX, czyli doustny steryd działający miejscowo w całym jelicie grubym. W przypadku silniejszego zaostrzenia lub braku efektu zastosowanie mają sterydy ogólnoustrojowe - prednizon, prednizolon lub metyloprednizolon. W warunkach szpitalnych często podaje się hydrokortyzon dożylnie. Podczas sterydoterapii należy suplementować wapń i witaminę D3 oraz stosować leki IPP.
Przy powracających zaostrzeniach i sterydozależności lub sterydooporności włączane są tiopuryny - leki immunosupresyjne: azatiopryna lub 6-Merkaptopuryna.
W czynnej umiarkowanej i ciężkiej postaci choroby, u pacjentów z niedostateczną odpowiedzią na standardowe leczenie (w tym na sterydy ogólnoustrojowe i tiopuryny) lub gdy nie tolerują takiego leczenia albo jest ono przeciwwskazane należy rozpocząć kwalifikację do leczenia biologicznego. W ramach programu lekowego dla WZJG podać można infliximab lub wedolizumab - leki biologiczne w postaci wlewów dożylnych. Trzecią opcją terapeutyczną refundowaną w ramach tego programu jest nowy lek doustny - tofacitinib, należący do inhibitorów kinaz Janusowych.
W celu indukcji remisji jako pomost do innej terapii podtrzymującej (np. leczenia biologicznego) można zastosować metotreksat.
Jako lek ostatniej szansy - terapię ratunkową pozwalającą uniknąć kolektomii - można podać dożylnie cyklosporynę.
W zaostrzeniu WZJG często zlecane są antybiotyki - metronidazol i/lub ciprofloksacyna. W szpitalu można je podawać dożylnie. W zaburzeniach równowagi mikrobioty towarzyszących NZJ stosuje się również eubiotyk - ryfaksyminę.
W przypadku niedostatecznej skuteczności standardowego leczenia warto zainteresować się lekami w fazie badań klinicznych, jak np. etrolizumab, mirikizumab, filgotinib, upadacitinib, etrasimod, cobitolimod.
W razie potrzeby stosować można leki rozkurczowe (np. drotaweryna, mebeweryna, alweryna) w połączeniu z dozwolonymi lekami przeciwbólowymi (paracetamol, tramadol, metamizol). Właściwe postępowanie w przypadku wzdęć oraz nagłej potrzeby wypróżnienia opisane jest w Niezbędniku.
Można wdrożyć leczenie wspomagające, np. maślan sodu, probiotyki jak Saccharomyces boulardii (Enterol), VSL#3 (Vivomixx) czy Escherichia coli Nissle 1917 (Mutaflor), ponadto LDN, CBD, Iberogast i inne.
W niektórych sytuacjach przydatna jest psychoterapia i/lub sulpiryd.
Pomocna w łagodzeniu dolegliwości (zwłaszcza wzdęć) może okazać się dieta Low-FODMAP. Nie ma specjalnej diety dla chorych na WZJG. Podstawowe zalecenia żywieniowe opisane są w artykule Dieta w chorobie Crohna i WZJG.
Przy okazji badań endoskopowych można zastosować polipektomię.
W przypadku odpornego na leczenie farmakologiczne przebiegu choroby rozważane jest leczenie chirurgiczne - ileostomia z możliwością odtworzenia ciągłości (zbiornik J-pouch).
Powikłania
Możliwe powikłania ze strony układu pokarmowego oraz powikłania pozajelitowe wymienione są w Niezbędniku. Niektóre z nich są charakterystyczne dla wrzodziejącego zapalenia jelita grubego, tj. zdarzają się znacznie częściej niż w chorobie Leśniowskiego-Crohna:
- krwawienie z jelita
- pseudopolipowatość - polipowatość zapalna jelita grubego
- ostre rozdęcie okrężnicy - toksyczna okrężnica olbrzymia (megacolon toxicum)
- przewlekłe stwardniające zapalenie dróg żółciowych (PSC)
Natomiast ropnie, przetoki, niedrożność czy afty w jamie ustnej to bardzo rzadkie, wręcz wyjątkowe manifestacje WZJG.
Odległym powikłaniem WZJG może być nowotwór jelita grubego, dlatego bardzo istotna jest chemoprewencja (systematyczne przyjmowanie mesalazyny w odpowiednich dawkach) oraz nadzór onkologiczny (kontrolne kolonoskopie wraz z biopsją w kierunku zmian dysplastycznych). Skuteczne leczenie zmian zapalnych zmniejsza ryzyko raka.
Powikłania związane są zazwyczaj z nawrotem choroby lub nawet wyprzedzają nadchodzące zaostrzenie, dlatego nigdy nie powinny być lekceważone. Szybkie rozpoznanie to skuteczna terapia i zminimalizowanie niekorzystnych następstw. Główną zasadą leczenia powikłań jest leczenie choroby zasadniczej, tj. WZJG.
Bibliografia
- Wytyczne ECCO-EFCCA dla pacjentów chorujących na wrzodziejące zapalenie jelita grubego https://j-elita.org.pl/wp-content/uploads/2017/02/MASTER_UC-Patient-Guidelines_Polish.pdf
- Wytyczne postępowania z chorymi na nieswoiste choroby zapalne jelit w praktyce lekarza rodzinnego https://www.termedia.pl/poz/Wytyczne-postepowania-z-chorymi-na-nieswoiste-choroby-zapalne-jelit-w-praktyce-lekarza-rodzinnego,25675.html
- Wytyczne Grupy Roboczej Konsultanta Krajowego w dziedzinie Gastroenterologii i Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii dotyczące postępowania z pacjentem z wrzodziejącym zapaleniem jelita grubego https://www.termedia.pl/Artykul-specjalny-Wytyczne-Grupy-Roboczej-Konsultanta-Krajowego-w-dziedzinie-Gastroenterologii-i-Polskiego-Towarzystwa-Gastroenterologii-dotyczace-postepowania-z-pacjentem-z-wrzodziejacym-zapaleniem-j,41,20477,1,0.html
- Prof. Grażyna Rydzewska: Dbajmy o skład mikrobioty jelitowej w czasach pandemii COVID-19 - Świat Lekarza https://swiatlekarza.pl/prof-grazyna-rydzewska-dbajmy-o-sklad-mikrobioty-jelitowej-w-czasach-pandemii-covid-19/
- Wrzodziejące zapalenie jelita grubego (colitis ulcerosa) - Medycyna Praktyczna Gastrologia https://www.mp.pl/pacjent/gastrologia/choroby/jelitogrube/65244,wrzodziejace-zapalenie-jelita-grubego-colitis-ulcerosa
- "Poradnik dla młodzieży i rodziców dzieci chorych na wrzodziejące zapalenie jelita grubego (Colitis Ulcerosa) lub chorobę Leśniowskiego-Crohna" 2020 https://j-elita.org.pl/wp-content/uploads/2015/12/Poradnik-2020-10-26.pdf